Nadwaga i otyłość u dzieci i młodzieży.
Już jakiś czas zauważam coraz większą ilość dzieci i nastolatków, którzy mają zbyt dużą masę ciała. Czy to tylko ja to widzę ? czy Ty też?
Jasne nie każdy musi być super szczupły, ale znaczna nadwaga i otyłość niesie za sobą ogromne ryzyko różnych chorób, jeśli nie teraz to za parę lat.
Temat jest niezwykle szeroki i poruszę tu tylko niektóre aspekty problemu.
Zacznijmy jednak od definicji czym jest otyłość, a czym nadwaga:
Do oceny stanu odżywienia w wieku rozwojowym (do ukończenia osiemnastego roku życia) stosowane są tabele lub siatki centylowe wartości BMI uwzględniające wiek, osobne dla chłopców i dziewcząt. Zgodnie z obowiązującą definicją WHO:
»» nadwaga to zaburzenie, w którym wartość wskaźnika BMI jest równa lub większa od 85 centyla (≥85c), a mniejsza niż 95 centyla (<95c);
»» otyłość rozpoznajemy, gdy wartość wskaźnika BMI jest równa lub większa od 95 centyla (≥95c).
Ocena rozwoju fizycznego dokonywana jest u dzieci i młodzieży podczas każdego badania profilaktycznego (tak zwanego bilansu zdrowia) i odnotowywana w karcie badania profilaktycznego zawartej w dokumentacji medycznej oraz książeczce zdrowia dziecka.
Otyłość jest schorzeniem polegającym na zwiększeniu masy ciała powyżej określonej normy, związanym z nadmierną ilością tkanki tłuszczowej [1]. Za główną przyczynę otyłości uważa się długotrwały dodatni bilans energetyczny [2]. Zbyt duża kaloryczność diety w stosunku do poziomu aktywności fizycznej skutkuje systematycznym przyrostem tkanki tłuszczowej, prowadzącym do zwiększenia masy ciała [1].
Bardzo często można usłyszeć od rodzica, którego dziecko ma sporą nadwagę, że wybiega to, wyrośnie z tego. Jest to po części prawdą jeśli dziecko to prowadzi zdrowy tryb życia, nie przejada się i jest aktywne fizycznie. Sama zauważam takie tendencje u swoich dzieci. Jednakże trzeba być czujnym i to kontrolować, gdyż otyłość to nie kwestia estetyki, ale przede wszystkim zdrowia. To przewlekłe zaburzenie, spowodowane brakiem równowagi między poborem a wydatkowaniem energii, co objawia się zwiększeniem ilości tkanki tłuszczowej. Nadmierne otłuszczenie organizmu niesie ze sobą zwiększone ryzyko różnych powikłań i staje się palącym problemem zdrowotnym.
Otyłość może prowadzić do wielu nieprawidłowości już w okresie dziecięcym, jak również może być początkiem chorób, szczególnie sercowo-naczyniowych, które rozwiną się u młodych dorosłych.
Wśród problemów związanych z otyłością są:
»» zaburzenia gospodarki lipidowej;
»» zaburzenia gospodarki hormonalnej;
»» obniżenie odporności organizmu;
»» zaburzenia gospodarki węglowodanowej z cukrzycą typu 2, insulinooporność;
»» nadciśnienie tętnicze;
»» stłuszczenie wątroby;
»» zespół policystycznych jajników;
»» bezdech senny;
»» zaburzenia kostno-stawowe związane z przeciążeniem kości i mięśni;
»» zaburzenia emocjonalne;
»» większa predyspozycja do chorób nowotworowych w wieku dorosłym.
Oprócz konsekwencji zdrowotnych, osoby otyłe skarżą się na obniżenie komfortu życia. Stan ten sprzyja bowiem spadkowi kondycji i wydolności organizmu, utrudniając wykonywanie codziennych czynności. Otyłość negatywnie wpływa także na samopoczucie psychiczne i aktywność społeczną. [3,4]. U otyłych dzieci często mamy do czynienia z zaburzeniami depresyjnymi jako przyczyną i skutkiem otyłości. Ocenia się, że około 50% poważnie otyłych nastolatków cierpi na umiarkowane i poważne zaburzenia depresyjne, a u około 40% stwierdza się wysoki poziom niepokoju [12]. Częściej występuje u nich wysoki poziom lęku i agresji, brak samoakceptacji, problemy z akceptacją przez grupę rówieśniczą, izolacja społeczna i stygmatyzacja. Zaburzenia te prowadzą do nieprawidłowego poczucia łaknienia, zwiększonego ryzyka nadużywania alkoholu, palenia papierosów.
Czy jest jakaś zależność pomiędzy otyłymi rodzicami a otyłymi dziećmi?
Występuje duże ryzyko otyłości u dzieci, których rodzice są otyli. Z badań wynika, że 70% dzieci, których oboje rodzice są otyli, również jest otyłe. Jeżeli oboje rodzice są szczupli, ryzyko otyłości u dziecka wynosi jedynie 10%. Dzieci są bacznymi obserwatorami. Te zależności są najczęściej związane z nieprawidłowymi wzorcami odżywiania rodziców, którzy przekazują je swoim dzieciom. Zwykle dotyczy to nadmiernego spożycia cukrów prostych i żywności przetworzonej. Dużą rolę ogrywają także wzorce związane ze spędzaniem wolnego czasu i aktywnością fizyczną w rodzinie. Ponadto, otyli rodzice często nie uważają otyłości swoich dzieci za problem i nie są świadomi tego, że może ona stać się przyczyną wielu dodatkowych problemów zdrowotnych.
Jakie są przyczyny otyłości?
Jedną z głównych przyczyn występowania nadwagi oraz otyłości wśród dzieci i młodzieży wskazuje się głównie na zmianę stylu życia. Zaobserwowano spadek aktywności fizycznej polskich nastolatków – młodzież preferuje bierne formy wypoczynku. Jak wynika z badania HBSC, 65% dziewcząt i 67% chłopców w wieku 15 lat przyznaje się do spędzania przynajmniej 2 godzin dziennie przed ekranem telewizora lub komputera. Z kolei, jedynie co czwarty chłopiec i co dziesiąta dziewczynka deklarują regularną aktywność fizyczną o umiarkowanej i wysokiej intensywności [6]. Równie niepokojący obraz wyłania się z badania GUS – tylko 27,8% nastolatków twierdzi, że wykonuje ćwiczenia fizyczne wymagające zwiększonego wysiłku (np. jazda na rowerze, aerobik, bieganie) [5].
Kolejnym czynnikiem mającym wpływ na wzrost występowania nadwagi i otyłości jest zmiana sposobu żywienia. Dietę przeciętnego nastolatka można określić jako wysokokaloryczną, dostarczającą cukru i tłuszczu w ilościach wykraczających ponad normę [7]. Zbyt małe jest z kolei spożycie owoców – według badania GUS, jedynie 2/3 nastolatków w wieku 15-19 lat konsumuje je codziennie. Spożycie warzyw okazuje się jeszcze niższe. Odsetek młodzieży spożywającej warzywa każdego dnia wynosił 62%[5].
Do niezdrowego żywienia dochodzi jeszcze czynnik taki, że dzieci stały się na przestrzeni ostatnich lat mniej aktywne fizycznie. Okazuje się, że średnie wydatek energii we wszystkich grupach wiekowych jest obecnie mniejsze niż kilka dekad temu. Jednak jeszcze bardziej spadło jej wydatkowanie. Coraz więcej czasu dzieci spędzają w domu przed telewizorem, komórką lub komputerem, a krócej przebywają na dworze. Każda godzina dziennie spędzona przed telewizorem wiąże się z 2% wyższym prawdopodobieństwem wystąpienia nadmiernej masy ciała u dziecka. Nasze społeczeństwo, na wzór zachodnich, stało się powszechnie zmotoryzowane, a dzieci są „podwożone” do szkoły, do przyjaciół lub na zajęcia dodatkowe.
W takim razie co jeść?
Zalecenia zdrowego żywienia w sposób prosty i przejrzysty zilustrowano graficznie w postaci talerza pełnego różnorodnych produktów, który symbolizuje zalecane proporcje poszczególnych grup produktów w całodziennej diecie.
Dodatkowo wokół talerza znajdują się kategorie zaleceń „Jedz mniej”, „Jedz więcej” oraz „Zamieniaj”, w których wymienione zostały poszczególne grupy produktów.
W grafice pojawia się również element aktywności fizycznej i potrzeby utrzymania masy ciała w normie
Istotnym elementem pierwotnej profilaktyki otyłości jest edukacja żywieniowa!! Udokumentowano, że osoby z wyższym poziomem wiedzy żywieniowej częściej spożywają warzywa i owoce i rzadziej konsumują produkty typu fast-food [8,9]. Nie
do przecenienia okazał się także wpływ rodziców na nawyki żywieniowe dzieci. Badania wykazały, że nastolatki spożywające posiłki wraz z rodzicami jadają bardziej regularnie i są bardziej aktywne fizycznie niż ich jadający w samotności rówieśnicy. Dodatkowo, wśród dziewcząt spożywających rodzinne posiłki zaobserwowano mniejszą skłonność do nadwagi [10,11]. Zapobieganie otyłości oraz budowanie prawidłowych nawyków żywieniowych we wczesnych latach życia można bowiem określić jako inwestycję w zdrowie dzieci w życiu dorosłym.
Należy jeść pokarm jak najmniej przetworzony, który ma krótki skład.
Należy wprowadzić zmiany w diecie. Zapewnią one prawidłową liczbę kalorii i optymalną zawartość składników odżywczych, niezbędną do prawidłowego wzrostu i rozwoju. Odpowiednio zbilansowana dieta jest podstawą w zmniejszeniu liczby spożywanych kalorii, poprawy jej zbilansowania, bez nadmiernego ograniczania ilości zjadanego pokarmu. Należy zmniejszyć spożycie posiłków o wysokiej kaloryczności, a małej wartości odżywczej. Aż 1/4–1/3 kalorii spożywanych przez nastolatki pochodzi z przekąsek, które są wysokokaloryczne, ale ubogie w składniki odżywcze [13]. Z diety otyłego dziecka powinny więc zniknąć: wysokokaloryczne, słodkie i słone przekąski, gazowane napoje słodzone, napoje i soki owocowe, jedzenie podawane w restauracjach szybkiej obsługi i kupowane w automatach. Słodzone napoje i soki owocowe powinny być zastąpione wodą mineralną. Do diety dziecka powinny być wprowadzone przekąski o małej kaloryczności, składające się z warzyw i owoców.
Ograniczeniu powinna również podlegać ilość zjadanych pokarmów o wysokim indeksie glikemicznym, tj. cukierki, białe pieczywo, biały ryż, makarony i ziemniaki. Zwiększenie ilości zjadanego błonnika w postaci warzyw, owoców i produktów pełnoziarnistych powoduje większe poczucie sytości po posiłku i opóźnia pojawienie się głodu oraz prowadzi do spadku stężenia cholesterolu frakcji LDL i insulinooporności [14, 15]. Większe spożycie pokarmów bogatych w błonnik przyczynia się jednocześnie do zmniejszenia spożycia pokarmów wysokoenergetycznych poprzez zmianę ich proporcji w diecie. Aktualnie zaleca się, aby dzienne spożycie błonnika u dzieci wynosiło (wiek dziecka + 5 g/dzień) do 20 g/dzień w 15. roku życia [16]. Diety bogate w warzywa i owoce mają dużą zawartość antyoksydantów, mikroelementów i błonnika, wiążą się ze zmniejszeniem ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego [14]. Przykładem takiej diety może być dieta śródziemnomorska bogata w owoce, warzywa, produkty pełnoziarniste, ryby, oliwę z oliwek i orzechy.
Działania
Jeśli nadwaga jest nie duża prawdopodobnie wystarczy edukacja całej rodziny w jaki sposób zmodyfikować nawyki żywieniowe, edukację w zakresie aktywności fizycznej i oczywiście zmiana tych nawyków żywieniowych na prawidłowe. Jeśli natomiast mamy do czynienia z otyłością by pomóc takiemu dziecku prawdopodobnie potrzebny będzie cały zespół terapeutyczny składający się z:
Lekarza, który będzie koordynował całym zespołem oraz oceni skuteczność leczenia i zaproponuje odpowiednie modyfikacje.
Psychologa – otyłość u dzieci z jednej strony może być konsekwencją, z drugiej przyczyną problemów natury psychologicznej. Lekarstwem na problemy w domu lub w szkole może być nadmierne objadanie się. Problemem zaś może być sama otyłość, co prowadzi do mechanizmu błędnego koła, z którym dziecko może sobie poradzić tylko z pomocą specjalisty. Często terapia u psychologa powinna dotyczyć całej rodziny dziecka. Problemy psychologiczne rodziców wpływają często niekorzystnie na terapię otyłości u dziecka [15].
Dietetyka – rodziny oraz same dzieci otyłe bardzo często nie uzmysławiają sobie liczby spożywanych kalorii, zawartości tłuszczów i węglowodanów w diecie oraz popełnianych błędów w strukturze posiłków. Edukacja jest więc podstawą do wprowadzenia zmian w diecie dziecka i rodziny. Spotkania powinny być wielokrotne celem sprawdzenia, w jakim stopniu rodzina jest w stanie realizować zaproponowany schemat żywienia oraz czy dziecko je akceptuje. Elastyczność oraz indywidualizacja schematów żywieniowych wydaje się być kluczowa w długoterminowej opiece nad dzieckiem otyłym.
Trenera i fizjoterapeuty – ocena wydolności fizycznej dziecka i dobranie programu aktywności fizycznej indywidualnie do możliwości dziecka i rodziny stwarza szansę realnego zwiększenia ilości czasu spędzanego aktywnie. Podczas kolejnych spotkań powinna być modyfikowana intensywność i czas trwania wysiłku fizycznego, aby go dostosować do zwiększania wydolności fizycznej pacjenta.
W niektórych przypadkach lekarz decyduje o farmakoterapii lub w operacji bariatrycznej, ale w te tematy nie będę się zagłębiać. Wiadomo lepiej zapobiegać niż leczyć.
Nadwaga i otyłość stanowią coraz większy problem w populacji wieku rozwojowego. Polska dołączyła do grupy państw, w których narastający problem otyłości wśród dzieci wymaga natychmiastowego działania. W światowym piśmiennictwie udowodniono, że otyłość w okresie dzieciństwa prowadzi do otyłości w wieku dorosłym i niesie za sobą ryzyko rozwoju chorób sercowo-naczyniowych. Opiekunowie i rodzice nie są świadomi problemu jakim jest
nadwaga i otyłość u dzieci.
Piśmiennictwo:
1. Gawęcki J., Żywienie człowieka a zdrowie publiczne. Tom 3, Warszawa 2009, str. 90.
2. Jarosz M [red], Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia, Warszawa 2008.
3. Oblacińska A., Otyłość u polskich nastolatków. Wieloaspektowa diagnoza populacyjna i wskazówki dla profilaktyki, Warszawa 2014.
4. Doll H., Petersen S., Stewart-Brown S., Obesity and Physical and Emotional Well-Being: Associations between Body Mass Index, Chronic Illness, and the Physical and Mental Components of the SF-36 Questionnaire, OBESITY RESEARCH Vol. 8 No. 2 March 2000.
5. GUS, Zdrowie dzieci i młodzieży w Polsce w 2009, str. 83.
6. WHO, Social determinants of health and well-being among young people. Health bevaviour in school-aged children study: International report from the 2009/2010 survey, str. 89-91, 129-135.
7. Szymocha M., Bryła M., Maniecka-Bryła I., Epidemia otyłości w XXI wieku, Zdrowie Publiczne 2009;11(2):207-212.
8. Czarniecka-Skubina E., Namysław I., Wybrane elementy zachowań żywieniowych uczniów szkół średnich, ŻYWNOŚÄ. Nauka. Technologia. Jakość, 2008, 6(61), 129 – 143.
9. Seń M., Zacharczuk A., Lintowska A., Zachowania żywieniowe studentów wybranych uczelni wrocławskich a wiedza na temat skutków zdrowotnych nieprawidłowego żywienia, Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne 2012, 2, 2, 113–12310· Tabak I., Jodkowska M.,
10. Oblacińska A., Mikiel-Kostyra K., Can family meals protect adolescents from obesity?, Developmental Period Medicine, 2012, XVI, 4, 313-321.
11. Liu J. i wsp. Family eating and activity habits, diet quality and pre-adolescent overweight and obesity, Public Health (2012), doi:10.1016/j.puhe.2012.02.012 [online].
12. Falkner N.H., Neumark-Sztainer D., Story M. i wsp.: Social, educational, and psychological correlates of weight status in adolescents. Obes. Res. 2001; 9: 32–42.
13. August G.P., Caprio S., Fennoy I. i wsp.: Prevention and treatment of pediatric obesity: an endocrine society clinical practice guideline based on expert opinion. J. Clin. Endocrinol. Metab. 2008; 93: 4576–4599.
14. Steinberger J., Daniels S.R., Eckel R.H. i wsp.: Progress and challenges in metabolic syndrome in children and adolescents. Circulation 2009; 119: 628–664.
15. Daniels S.R., Jacobson M.S., McCridle B.W. i wsp.: American Heart Association childhood obesity research summit report. Circulation 2009; 119: 489–517.
16. Daniels S.R., Greer F.R., and the Committee